Overwinning op de tijd: de fotografie van Inta Ruka (deel 1)

Amaliasstreet 5a, 2009 (l) en Inta Ruka bij Amaliasstreet, 30 maart 2015

Terug in Riga. De stad daagt uit tot een wandeling, maar toch verlang ik ernaar om eerst naar Amaliasstraat nr. 5a te gaan. Met de Letse fotograaf Inta Ruka (1958) rijd ik er op een druilerige ochtend naartoe, vanuit het historische centrum, de Daugava over. In de zomers van 2004 tot en met 2008 volgde Inta Ruka het leven van de bewoners in dit aftandse houten wooncomplex. Met tussenpozen legde zij hen in zwart-witportretten vast en maakte ze close-ups van hun woningen, het interieur en de gezamenlijke ontmoetingsplaats, een zanderige binnenkoer. Inta Ruka volgt mensen over een langere tijdspanne en dat levert de meest prachtige beelden op. Normaliter zullen de afgebeelde personen je weinig kunnen schelen, maar met de mensen op haar foto’s leef je mee. Met een Rolleiflex-camera uit 1937 portretteerde de kunstenaar de bewoners van Amaliasstraat nr. 5a in stemmige grijstinten; ze zijn er niet minder kleurrijk om. Integendeel, het fascineert me hoe de kunstenaar het verstrijken van de tijd als het ware opslaat, hoe mystiek het leven zich op haar foto’s kan vertalen. Ineens kun je verleid worden die mensen nader te leren kennen.

Toms Krese, 2005 (l) en Marija Matvejuk, 2004 (Amaliasstreet)

De beelden van Inta Ruka onthullen een sensitieve houding ten opzichte van ‘gewone’ mensen op het platteland of bewoners van een arme woongemeenschap, die door overlijden, verhuizing en woningrenovatie voortdurend van samenstelling verandert. Het voelbaar maken van veranderingen is een belangrijk onderdeel van Ruka’s artistieke concept. Haar beelden dringen door tot de ziel van Letland. Subtiel geven haar foto’s uitdrukking aan de omwenteling die zich begin deze eeuw in deze Baltische staat voltrok. Een land verscheurd door zijn duistere, absurde geschiedenis, dat na de Tweede Wereldoorlog vijftig jaar achter het IJzeren Gordijn zat, zich geleidelijk van de Russische heerschappij ontdeed en zich sinds 2000 tot een volwaardig lid van de Europese Unie transformeert. De tijd onder het communistische bewind bestond voor de kunstenaar niet alleen uit kommer en kwel. Er waren vele gelukkige momenten. Wellicht het belangrijkste: toen ze voor haar eindexamen van haar moeder een camera cadeau kreeg. En subiet met de postbode, die in de zomer iedereen op het platteland wist te vinden, op stap ging om mensen te fotograferen. Dat de camera haar verdere leven zo zou verrijken, heeft haar moeder, met wie ze alleen samenwoonde, nooit kunnen bevroeden. In de jaren tachtig beleefde Inta ook een rijke periode met de Letse fotograaf Egon Spuris. Spuris was van grote invloed op haar werk, maar overleed in 1990, even voordat Letland zich onder het juk van Rusland vandaan worstelde. Bij Heden exposeerden we in 2008 ruim zestig foto’s uit Inta Ruka’s boeiende verslag over Amaliasstraat 5a, een flard van het leven in Riga aan het begin van de 21^ste eeuw. Anno maart 2015 aanschouw ik zelf hoe het Amaliasstraat en zijn bewoners tien jaar later vergaat. De tijd lijkt er te hebben stilgestaan.

Kuzma Judins, 1984 en Marta Bite, 1986 (My Country People)
Peteris Oplucans, 1986 en Anna Jegorova, 1986 (My Country People)

Met de fotografie van Inta Ruka maakte ik in 1999 voor het eerst kennis, op de Biënnale van Venetië, haar doorbraak op het internationale podium. Daar vertegenwoordigde ze Letland, dat voor de eerste keer aan de Biënnale deelnam, met de fotoreeks My Country People. Twee decennia lang (1983-2000) documenteerde zij de veranderingen die zich in de plattelandsstreek Balvi voltrokken. De kunstenaar bracht er in haar jonge jaren haar vakanties door bij familie en onderging de levensomstandigheden aan den lijve. Ze voelde zich één met de harde werkers in de natuur, daar in het oosten van Letland, tegen de Russische grens. Deze fotografische vertelling van zijn bewoners lieten mij in Venetië en naar ik aanneem menige andere beschouwer, niet onberoerd. Ze tonen een melancholisch zicht op het leven in onaangeroerde omstandigheden, waar de mensen in verbinding staan met de natuur en hun noeste arbeid op het land. Zoals de blinde Kuzma Judins, die Ruka’s opnames nooit te zien zou krijgen, of Marta Bite, bij wie nooit iemand op bezoek komt, ondanks dat ze uit een grote familie stamt. En Pēteris Oplucãns, die helemaal op zijn uppie leeft; met het Sovjetsysteem weigert hij zich in te laten. Ook oorlogssoldaat Vladimir Vasiljevs maakt indruk; op de begrafenis van zijn oudste zoon liet hij zijn onderscheidingen het graf mee ingaan. Het zijn subtiele observaties, vastgelegd vanuit Ruka’s eigen herinneringen aan haar jeugd. Niet hoogtepunten als trouwerijen en verjaardagen, ze ving meer die onverwachte momenten van schoonheid en verwondering, de realiteit van opgroeien, het door verschillende levensfasen gaan, zoals iedereen dat doorleeft. Je ziet het zonder opsmuk: het leven als een accumulatie van incidenten, dat bij elkaar meer zegt dan één afzonderlijk beeld. My Country People is een fotoreeks vol verhalende elementen, over de onveranderbaarheid van de mens, die voortgaat in de geest van de tijd, langs de rafelranden van de Europese ontwikkeling en het nieuwe millennium dat voor de deur stond. Even zet Inta Ruka de tijd stil, terwijl in haar relaas het leven gewoon doorgaat, hetgeen de geportretteerden zich nauwelijks lijken te realiseren, de tijd lijkt hun te ontglippen. En dan blijkt de tijd, die Inta Ruka na verloop van tijd wederom even stil zet, voor veel geportretteerden op het platteland voorbij te zijn geschoten. Je voelt dat Inta Ruka fotografeert omdat ze intens geïnteresseerd is in mensen, vooral uit de werkende klasse. Hier in Riga, in gesprek met de kunstenaar, spookt steeds Boyhood (2013) door mijn kop, de film waarin twaalf jaar lang met tussenpozen het doodgewone leven van de dromerige Mason en zijn extraverte zus Samantha gevolgd wordt. Ze groeien van hun zesde tot hun achttiende op in Texas. Hun jonge fierefluitende vader settelt zich met een andere vrouw, moeder ploetert door en doet de opvoeding. En passant maakt ze een zekere carrière. Regisseur Richard Linklater vergeleek het verhaal in de film met de compositie van een symfonie, waarin altijd een verhaal als uitgangspunt genomen wordt. Zo kent ook My Country People van Inta Ruka een verhalend element, als een symfonie van Rachmaninov, die ik herken uit de film Fotografen från Riga over de kunstenaar.

 
Dorothea Lange, Migrant Mother, Nipomo, California, 1936 (l)
Diane Arbus, Identical Twins, Roselle, New Jersey, 1967. © Estate of Diane Arbus

Inta Ruka’s werk voegt zich in een traditie van de documentaire fotografie van fameuze kunstenaars als Dorothea Lange, Diane Arbus en Walker Evans. Qua stijl heeft haar werk wel wat weg van Langes oeuvre. Dorothea Lange en andere fotografen, zoals Walker Evans, trokken in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw naar de verarmde zuidelijke staten van de VS en legden er de ellende en wanhoop van de verpauperde boerenbevolking vast. Langes Migrant Mother uit 1936, een in het oneindige starende moeder met haar twee kinderen die zich achter haar schouders verschuilen, werd een iconische foto. Ze zitten in een vluchtelingenkamp voor arbeidsimmigranten in Californië. De vrouw, pas 32 jaar, is murw geslagen. Met haar getekende gezicht, gefronst voorhoofd en verontruste blik, lijkt ze vele jaren ouder. De angst voor de toekomst is van haar gezicht af te lezen. Wat in godsnaam heeft ze haar kinderen te bieden om aan deze ellende te ontsnappen? Deze indringende foto staat nog steeds symbool voor de radeloosheid, die de armoede tijdens de Grote Depressie van de jaren dertig in Amerika met zich meebracht. Het beeld dat Dorothea Lange vastlegde werd beroemd vanwege de opdracht van de federale overheid om ontheemde boerengezinnen te portretteren die het midwesten van de Verenigde Staten ten tijde van de Grote Depressie ontvluchtten. De foto’s van Lange en Evans waren bedoeld om de New Deal-politiek van president Roosevelt visueel te ondersteunen.

 

Edgars Tavars, Daina Tavare, Iveta Tavare, 1986 en Iveta Tavare en Edgars Tavars, 1987 (My Country People)
Iveta Tavare 1992 en 1994 (My Country People)

Eén foto van Inta Ruka uit In My Country People, die uit de schaduw stapt van  Langes Migrant Mother, begint ook iconisch te worden: van de Oost-Letse boerin Daina Tavare en haar kinderen Edgars en Iveta. Edgars kijkt er in zijn geruite bloes op weg, Daina, net als Edgars getooid met een midzomers bloemenboeket, gluurt glimlachend, wat melancholisch met de ietwat verlegen Iveta onbevangen in de camera. Inta Ruka heeft haarscherp aangevoeld hoe het gezin zich in 1986 voelde. Blijmoedig. De Zweedse filmmaakster Maud Nycander raakte geïntrigeerd door de portretten die Inta Ruka van dit gezin maakte en dook enkele jaren geleden in het leven van moeder Daina. De documentaire Aan ’t eind van de weg is er het onthutsende resultaat van. Aan de hand van Ruka’s foto’s en haar eigen herinneringen kijkt deze Letse boerin op haar leven terug, vooral op de keuzes die ze op haar levenspad maakte. Was Nycander in eerste instantie geïnteresseerd in Daina’s levensopvattingen, tijdens het filmen bleek het contact binnen het gezin, dat op Ruka’s foto’s uit de jaren tachtig nog zo gelukkig leek, ernstig verstoord. Daina wijt dat zelf aan de geografische afstand tussen haar en haar zoon en dochter, die respectievelijk in Noorwegen en Italië wonen, terwijl zij in haar eentje rondscharrelt op het land bij haar afgelegen en vervallen Oost-Letse boerderijtje, zonder elektriciteit en stromend water. Midden in het niemandsland, 3 kilometer vanaf de dichtstbijzijnde weg. De fysieke afstand doet de relatie tussen moeder en haar kinderen bepaald geen goed. De ware reden van de onderlinge vervreemding blijkt echter veel dieper te liggen. Zoals de keuze die Daina voor Erik maakte, de vader van haar kinderen, maar die in 1981 verongelukte. En de ommekeer vanuit de stad naar het platteland, waar ze weer bij haar moeder Emma moest gaan wonen, voor wie ze eigenlijk als een haas zo bang was. Ondertussen vergooide ze een baan als ingenieur, om vervolgens bij haar nieuwe geliefde, buurman Elmar in te trekken. De gesprekken tussen moeder Daina en dochter Iveta, die haar na vijf jaar vanuit Italië opzoekt, legt veel bloot over hun relatie. Ontroerend in de film zijn de scenes waarin Daina gesprekken voert met de overleden Elmar, terwijl zij bij zijn grafheuvel in de sneeuw kaarsjes voor hem opsteekt. En die waarin Inta Ruka Daina’s haar knipt, waar de boerin eventjes helemaal gelukkig van wordt. Ruka’s intieme zwart-witfoto’s in Aan ’t eind van de weg brengen de levensgeschiedenis aan het licht van een zeer vereenzaamde vrouw, die zich veel flinker tracht voor te doen dan ze is. (Wordt vervolgd)

 
Still uit Vägens Ände
Emma Stibere, 1992 en Iveta Tavare met Elmārs Garais, 1986 (My Country People)

Bronnen:

• Inta Ruka, My Country People = Mani lauku laudis = La mia gente di campagna. Uitgave ter gelegenheid van Biënnale Venetië. Riga: Sorosa Mūsdienu mākslas centrs, 1999
• Inta Ruka, Egons Spuris, Fotografijas = Photographies. Catalogus Staatliches Kunstmuseum Riga. Riga: Neputns 2003
• Vouwbladen van Inta Ruka, uitgave Baukunst Galerie, Keulen
• Inta Ruka, Amalias Street 5a. Den Haag: Heden, 2008
• Maud Nycander, film Fotografen från Riga, 2009
• Jan Brokken, Baltische zielen. Lotgevallen in Estland, Letland en Litouwen. Amsterdam/Antwerpen: Atlas Contact, 2010
• Inta Ruka. People I know. Stockholm: Bokförlaget Max Ström, 2012
• Maud Nycander, documentaire Aan ’t eind van de weg = Vägens ände, een verhaal uit Letland, 2013

Alle hier gepubliceerde foto’s van My Country People en Amaliasstreet zijn door Inta Ruka gemaakt, bij wie ook het copyright berust. Ze zijn met haar toestemming hier geplaatst.