Gezicht op Weurt: de kunst van Marena Seeling

Z.T. 2014 olieverf op linnen 120 x 160 cm (l)
Z.T. 2015 aquarel  17 x 23 cm 

Weurt trekt al jaren aan me. Niet alleen vanwege de opmerkelijke naam. Neen, Weurt zit in de genen van kunstenaar Marena Seeling (1953), met wie ik jaren geleden bij Heden (voorheen Artoteek Den Haag) een expositie samenstelde met die plaatsnaam als titel. Weurt ligt aan de Waal, daar waar het Maas-Waalkanaal de Waal in stroomt, op luttele kilometers van Nijmegen. Onlangs fietste ik er op een wat naargeestige, regenachtige ochtend naartoe. Eindelijk. Nadat ik de binnenstedelijke bebouwing van de stad achter me had gelaten, doemde al snel de kolossale elektriciteitscentrale op. Vanaf de brug over Sluis Weurt heb je een mooi uitzicht op zijn bijzondere architectuur. Verderop ligt het dorp en daar trof ik een weemoedig landschap aan met drassige akkers, nietige huisjes aan de dijk en vandaar een benepen uitzicht over het water. In deze loodgrijze, donkere ambiance reikten mijn ogen niet veel verder dan de nieuwe boogbrug over de Waal.

 
Z.T. 2013 olieverf op linnen 90 x 120 cm (lo)
Z.T. 2015 aquarel  17 x 26 cm (ro)

Zo voelde ik de kletsnatte wereld rond Weurt en ervoer ik al fietsend de ruimte van Marena Seeling, het landschap dat zij als een boek kan lezen. De pijp van de kolencentrale is een vertrouwd beeld aan de horizon. Nog geen maand geleden heeft die zijn laatste rook uitgeblazen. Op Facebook plaatste de kunstenaar er een romantische foto van. Een om in te lijsten: op de voorgrond de ronding in de dijk, als grens en overgang naar het dorp, waarvan de ranke toren van de Sint Andreaskerk de lucht in steekt. Boven de dijk steken nog schraaltjes enkele daken uit, maar behalve het sluiscomplex is er van Seelings geboortedorp niet veel te zien. Op de achtergrond rijst de kolencentrale op, die zijn pluimen rook als breekijzer van een straal licht door grijze wolkenpartijen laat uitwaaieren. Stellig is de foto door de kunstenaar zelf genomen, op een fietstocht die ze dikwijls vanuit haar woonplaats Nijmegen richting Weurt pleegt te maken. Bijna altijd gebruikt Marena foto’s als inspiratiebron voor haar kunst, waarin zij zich consistent heeft laten leiden door het rivierenlandschap van Maas en Waal, enkele uitstapjes naar Indonesië, IJsland of Ierland daargelaten. Ongetwijfeld wordt zo’n, inmiddels historische, foto onderwerp van transformatie naar een nieuwe beeldende ordening. En het kan niet anders dan dat de sluiting van de kolencentrale een verlangen naar het ongerepte landschap uit haar jeugd naar boven doet drijven. Toen er nog geen vuiltje aan de lucht was.

Z.T. 2014 olieverf op linnen 120 x 160 cm (l)
Z.T. 2012 aquarel 17 x 26 cm

Het belangrijkste motief dat Marena Seeling in haar schilderijen aan de orde stelt is de architectuur van het landschap rond Weurt. Niet zozeer de schoonheid van het water, de weilanden of de dijken en de lange rijen knoestige bomen. Bovenal de ruimte van een omgeving die groot en zuiver was, maar waarin zich door de jaren heen een bedrijvig landschap in het ongerepte heeft genesteld. Op het snijpunt daarvan bevindt zich Seelings kunst, op de grens waar twee werelden hun identiteit verliezen. Het zijn de gebieden in de periferie van de stad waar de stedelijke bebouwing via opgespoten en bebouwde bedrijventerreinen overgaat in bos-, gras- of bouwland. In het beschilderen daarvan vindt de kunstenaar een manier om greep te krijgen op de geschiedenis en betekenis van de ruimte. Van jongs af woonde Marena Seeling in een boerderij annex café aan de dijk in het toen nog landelijk gelegen Weurt. In dat romantische polder- en rivierenlandschap speelde haar onbevangen jeugd zich af. Honderden malen moet ze die dijk opgeklauterd zijn, en de ruimtelijke aanwezigheid van het landschap hebben ervaren. Met de komst van industrieterreinen zou dit silhouet alras drastisch veranderen. Kolenhavens, opslagtanks, kranen en fabriekspijpen, loodsen, gestapelde containers en afvalbergen kwamen een nieuwe horizon bevolken. Wat was voor deze kunstenaar vanzelfsprekender dan om vanuit zo’n blikveld te werken? Enerzijds het verlangen om in die verrommelde contreien iets van de ongereptheid van vroeger terug te halen, anderzijds het registreren van de gedaantewisseling ervan, dat zij zonder vooroordelen in haar schilderwerk vertaalt. Toch is er niets dat duidt op de herinnering en beleving van het landschap uit haar jeugd. In ieder geval nauwelijks iets dat de bron openbaart. Indrukken van de naturalistische werkelijkheid van toen, de speelplek uit haar jeugd, zijn voor de kijker ongrijpbare fragmenten, die zich vermengen met flarden van het geïndustrialiseerde landschap. Dat is de abstracte vormentaal van Marena Seeling, haar manier om die omgeving te doorgronden en in haar werk te vangen. Door de intensiteit van haar waarneming en het verlangen naar structuur en vorm, haalt zij nieuwe landschappen bovengronds. Ze bieden ons een nieuw en helder (ver)gezicht op een verhakkeld gebied.

Z.T 2015 aquarel 17 x 26 cm (beiden)

Aan het schilderwerk gaat een lange voorbereiding vooraf. Meestal verkent Marena Seeling haar onderwerp met het maken van foto’s, één keer zelfs met geluidsopnames. Eigenlijk begint het werk met het loeren door de lens van de camera, om al kijkend een kader te componeren. Vormen, leegte en richting bepalen de keuze om iets te fotograferen. De prints komen keurig gerangschikt in het atelier te hangen, en worden soms met transparant papier afgedekt. Hierdoor verdwijnen details en blijven grote vormen over die zij uitknipt. De uitwerking en uitbeelding in verf is vervolgens een puur visuele registratie. Spannend is het moment waarop de kunstenaar afstand neemt van de prints en de controle loslaat, het moment waarop er kleur in het spel komt. Onopgesmukt oogt het handschrift. Kenmerkend is de ogenschijnlijke ordening in beschilderde vormen, geabstraheerde vlakken en verflijnen, die met een grove en snelle verftoets zijn opgebracht. Het kleurenpalet is wisselend in capricieuze, over elkaar geschilderde dekkende lagen. Het ijle en transparante in haar aquarellen laat ze zoveel mogelijk toe in de olieverfschilderijen, die daarom niet op de schildersezel maar op de grond tot stand komen. Meniekleurige vormen kunnen op bouwstenen of containers duiden, in meer transparante verflagen vinden we het reflecterende en heldere licht van water of witte cilinders terug. Herkenbaarder zijn bogen van bruggen en doorkijkjes onder tunnels. ‘Lekker aards’, liet ze zich eens over haar schilderwerk ontvallen, een panoramisch uitzicht op de ruimte in een voortdurend bewegend landschap. Het levert haar continu nieuwe ideeën. Zoals zij het zelf eens treffend weergaf: ‘Aan deze kant van de dijk heb ik een ander gevoel, ben ik een ander dan aan de andere kant van de dijk. Als ik hier sta en kijk, zie ik iets anders, kijk ik anders, dan wanneer ik daar sta en kijk. Als ik mij beweeg laat ik een ruimte achter, maar ik draag die ruimte ook als herinnering in mij mee, terwijl ik iets anders zie’.

 
Z.T. 2012 olieverf op linnen 80 x 60 cm (lo)
Z.T. (Centrale) 2012 aquarel 17 x 26 cm (ro)

Pas op relatief late leeftijd ontlook bij Marena Seeling het gevoel kunstenaar te willen worden. De opleiding volgde zij bijna vanzelfsprekend dicht bij haar geboortestreek, in Arnhem, aan de Academie van Beeldende Kunst (1978-1983). Marena behoort tot een respectabel legertje kunstenaars van de generatie 1945-’65, die zich sterk verbonden voelen met de omgeving waaruit ze afkomstig zijn. Lokale helden, die met elkaar het onontbeerlijke vlechtwerk vormen dat het culturele klimaat in hun landstreek verrijkt, maar tevens deel uitmaken van een niet al te zichtbare en enigszins vergeten groep kunstenaars. Al te pregnant treden zij niet naar buiten, hun bescheidenheid is vaak afgedwongen doordat het aantal presentatieplekken voor hun werk drastisch is teruggelopen. Marena Seeling heeft er weinig last van. Exposeren gebeurt met enige regelmaat, het meest in het Gelderse, waar zij een belangrijke toevoeging aan het kunstklimaat levert. In het buitenland bestaat voor haar werk de nodige belangstelling. Momenteel exposeert ze in de Nijmeegse galerie De Natris, een van de weinige presentatieplekken die haar woon- en werkplaats nog rijk is. Het recente werk laat nieuw ontstane vormen zien, geïnspireerd op het rivierenlandschap bij Lent, aan de overkant van de Waal. Om meer ruimte voor de rivier te krijgen, is hier een stuk uiterwaarde uitgebaggerd en zijn er nieuwe bruggen gebouwd. Even voor Nijmegen krijg je vanuit de trein die nieuwe werkelijkheid in het zicht, net voordat je de spoorbrug oprijdt. Marena Seeling heeft in haar nieuwe werk de ruimte met bogen en pijlers van de gloednieuwe bruggen doorsneden en de weerspiegeling daarvan in een uitgebaggerde nevengeul zichtbaar gemaakt.

 
Z.T. (Sluis 6) 2012 aquarel 26 x 17cm (lo)
Z.T. (Sluis 5) 2012 aquarel 17 x 26 cm (ro)

Er komt van alles boven tafel in het atelier van Marena Seeling, waar ze het liefst in alle rust werkt. Een ‘stiltezoekster’ is ze ooit genoemd, hetgeen niet in het minst slaat op haar omgang met het landschap. Er komt werk tevoorschijn waarin je de karakteristieke sluis met zijn markante hefbrug vermoedt. De kunstenaar werd er een kilometertje vandaan geborenen, aan dit monument is ze altijd gehecht geweest. ‘Er draait een schip het kanaal in. De motor maakt een ronkend geluid. Vroeger in de slaapkamer van het dijkhuis hoorde ik hetzelfde geluid. Je kon erbij inslapen. Ook nu hoor ik, wanneer de wind uit het Noorden komt, de boten. Een ander hoort het misschien niet, die heeft niet deze herinnering’, liet ze eens optekenen. Op foto’s toont ze impressies van reizen naar Indonesië en IJsland, eilanden met een geheel ander specifiek karakter. Talloze herinneringen aan het diffuse licht van Indonesië en de stille, kale ruimte van IJsland zijn in schilderijen verwerkt, die overigens moeizamer ontstaan dan de aquarellen. Zoals de sfeer van zware moessonregens en kleurenpracht in de Archipel. Vulkanen op IJsland inspireerden haar om vormen van tafelbergen en afvalbergen op de vuilstortplek schilderend na te bootsen.

IJsland foto (lb)
Eerste tekening van Marena Seeling (rb)
Atelier Marena Seeling 14012016 (o)

En jawel, ze diept ook haar eerste schetsboekje op. Marena Seeling betekende het, 20 jaar oud, toen ze op haar kamertje iets van zichzelf wilde hebben. De eigen wereld van het grote kind, dat genoot van de verhalen die haar fruit-telende oom, Ome Thé, vertelde over het gebied rondom Weurt. Ze hebben haar kijken gekleurd. De kring komt rond met het allernieuwste werk: vormen en vlakken in schilderijen prikkelden haar om die in mdf uit te zagen. Met het bewerken en beschilderen van die uitzaagsels boort de kunstenaar diepere lagen aan, maakt ze stappen vooruit, wat ook altijd een terugkijken is naar hetgeen hiervoor gemaakt is. Uit eerdere werken kan ze thema’s vissen om er nieuw werk van te maken. ‘Terugschakelen naar voorgaand werk’, noemt ze het. Het is mooi om te zien hoe ook in deze nieuwe panelen de controle over vormen geruisloos samenvalt met het intuïtieve gebruik van kleur.
Jarenlang is Marena Seeling bezig geweest zich aan Weurt te ontworstelen, de idylle had volgens haar ook een keerzijde. Maar met grote bogen komt ze daar toch weer terug. Je ziet ze zelfs letterlijk in nieuwe schilderijen aangebracht. In de beperking die Marena Seeling zichzelf oplegt om zich consequent op één gebied te concentreren, ligt haar kracht. Daarin continu nieuwe lagen opsporen, maakt haar werk naar mijn mening zo sterk. Desondanks ziet ze de tijd vervliegen, aan het ontrafelen van haar landschap zal voorlopig nog geen einde komen.

Uitzaagsels (b)
Z.T. 2015 aquarel 17 x 26 cm (beiden, o)

Marena Seeling zal de beschouwer blijven uitdagen (mij ook, om fysiek naar Weurt te fietsen!) te kijken hoe zij de ruimte rond haar geboortedorp onder de loep neemt en de betekenis van die beelden naar haar hand zet. De spanning daarvan zit hem in het zoeken naar diepere lagen in haar fascinatie voor de veranderlijkheid van een ambiance, die het idyllische beeld van haar jeugd steeds meer teloor doet gaan. Beelden die zich dus altijd manifesteren in geabstraheerde vlakken, raadselachtige vormen en coloristische patronen. De werkelijkheid tot droombeeld getransformeerd. Het transformeren van de ruimte noemt de kunstenaar een ontdekkingsreis, zo je wilt een spirituele reis, ‘die niet het oogmerk heeft om uit te lopen op die ene ongedeelde waarheid’. Door beelden in verf te vangen zal Seelings eigenzinnige blik op het domein van haar jeugd en daarmee op veranderingen in de wereld onophoudelijk veranderen. Marena Seeling maakt kunst vanuit een innerlijke noodzakelijkheid, die ons eigen blikveld doet vergroten. Nieuwe landschappen zal ze baren, waar we er onwillekeurig zullen worden ingetrokken. Het werk van Marena Seeling blijft alsmaar lonken, en is daarmee kunst van aanmerkelijk belang.

Marena Seeling op het atelier (© André Smits, Artist in The World)

 

Geraadpleegde literatuur, waaruit ik hier en daar ook geciteerd heb:

• Koos Tuitjer, ‘Terug naar Weurt’, in De Gelderlander, 16 oktober 1997
• Cees de Boer (essay), Marena Seeling. The Panorama Discovered.. Arnhem: Oscar Lourens Book Productions, 2014.
• Alex de Vries, ‘Marena Seeling en Stijn Kriele peilen hun positie’, op mistermotley.nl, februari 2015.