Verwarrend maar verhelderend: de kunst van Roland Schimmel

Zwarte Zon –  Black Sun, 2010

De kunst van Roland Schimmel (1954) stelt onze waarneming zwaar op de proef. Niet zelden bezorgt zijn werk je een hallucinerende werking en een behoorlijk portie visuele kortsluiting. Voor de schildering Zwarte Zon/Black Sun uit 2010, de dramatisering van een zonsondergang, ontvangt Roland Schimmel binnenkort de Akademieprijs Astronomie en Kunst, die is ingesteld door de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) en de Akademie van Kunsten. Zij kennen deze nieuwe prijs toe aan een kunstenaar die zich bij het maken van een werk door de astronomie heeft laten inspireren. In de afgelopen dertig jaar heeft Roland Schimmel een belangrijk oeuvre opgebouwd dat bestaat uit schilderijen, monumentale muurschilderingen, installaties en video’s.

Wandschildering Blind Spot, Museum Boymans van Beuningen, 2006

(De transparantie van) kleur en (het wonder van het) licht behoren tot het domein van Roland Schimmel. Als kunstenaar doet hij natuurkundig en neurologisch onderzoek naar de oorsprong van de beweging van lichaam en geest, van dingen die je ziet, gedachten en gevoelens. Bij beweging verandert de waarneming van de werkelijkheid. Door de consequentheid waarmee hij dit onderzoek uitvoert, ontwikkelt zijn oeuvre zich op meeslepende wijze. Het ervaren van Schimmels kunst ontaardt immer in een enerverende fysieke belevenis. Knijp je ogen naar de zon maar eens even dicht en ervaar het scala aan kleuren en zwarte stippen. Open ze en het beeld gloeit na op het netvlies. Dit fysiologisch verschijnsel van die later komende beelden, nabeelden, schildert Roland Schimmel: kleurvlekken en halo’s, kringen die resoneren op het netvlies en terugkaatsen in de tegengestelde kleur. Zoals hij het zelf in een interview aangeeft: ‘De lichtgevoelige receptoren in het netvlies geven signalen af die later doven. Het beeld gloeit echter na op het netvlies en op dat moment ontstaat het tegendeel van de oorspronkelijke impuls’. In de woorden van de kunstenaar veroorzaken die een gevoel van machteloosheid. Roland Schimmel manipuleert dit proces. Het gaat hem daarbij niet om de werking, maar om de ervaring van de desoriënterende waarneming van de kijker. Al zijn werk is doordrongen van fysiologische waarnemingsprocessen, dat hem tot een unieke kunstenaar maakt, die moeilijk met anderen vergeleken kan worden.

Schilderij Jumpin’ Jack Flash, 1990

Na zijn opleiding aan de Academie in Arnhem (1973-1978) ging Roland Schimmel op reis. Onder invloed van verblijven in Griekenland en de Stille Zuidzee (1982-83) ontstonden landschappelijke beelden met een meditatieve lading, in onderwerp en kleur. Schilderijen die voor het zien van de kleuren om aandacht vroegen en waarin de kunstenaar ‘al op zoek was naar een soort rustpunt, naar een stadium van onbevooroordeeld waarnemen’. Een bijzondere ervaring beleefde hij op het eiland Raivavae, bij een spectaculaire zonsondergang boven de oceaan. Het betekende het begin van onderzoek van het verschijnsel kleur en licht, de beleving ervan en vooral onderzoek van de werking van het nabeeld. De gloed, die je dus nog op het netvlies ziet, terwijl het oog zich weer opent of zich alweer van het schilderij heeft afgewend. Met gebruik van eenvoudige geometrische composities ontstaan zo series van simultane en complementaire kleurcontrasten, waarbij de kunstenaar nabeelden hanteert, die met het spel van licht kleuren oproepen. Bijvoorbeeld gekleurde ovalen, vierkanten en rechthoeken die op een gekleurde of witte achtergrond zijn geschilderd. Ze brengen de kijker in verwarring omdat in het nabeeld de kleuren gaan bewegen, een zinderend effect dat het netvlies ontregelt. Stel je het grote schilderij Squinting Sunset voor, dat Schimmel in 1990 schilderde. Op een diep oranje achtergrond is net even anders een oranje vierkant aangebracht, alsmede twee paar geometrische vormen. Elk paar bestaat uit een rose en blauwgroen vierkant. Rose, groene en oranje vierkanten dansen samen, verwisselen van plaats, verspringen met nabeelden die gloeien en onstuimig voor de ogen trillen. In het dagelijks leven bepaalt de werking van kleurbeeld en nabeeld de intensiteit van contrasten; zo maakt bijvoorbeeld groen een krachtiger indruk als je daarvoor naar de kleur rood hebt gekeken. In de kunst van Schimmel is sprake van een pure en bewuste manipulatie van kleuren en vormen, die de kijker verblinden. ‘Ik maak gebruik van de energetische stralingskracht van kleur, om vorm onder druk te zetten, zo te manipuleren dat ze telkens lijkt te verdwijnen of te verschijnen’, zei hij er in een interview over. Tot begin jaren negentig zijn de schilderijen compositorisch vrij strak geordend. Daarna gaat Schimmel geleidelijk met cirkels van verschillende formaten werken, waarin het nabeeld zich als een cirkel vormt, die je naast de werkelijke cirkel even als schaduwbeeld ziet. Zoals ze voor je ogen flakkeren duurt het even voordat je door hebt wat het werkelijke nabeeld is en wat geschilderd is.

Installatie Hope for Happiness, Haagse Hoge School, 1994

Roland Schimmels ruimtelijke muurschilderingen spreken het meest tot de verbeelding. Bij een wandschildering spuit hij dunne lagen verf op wanden, zodat transparante, donzige effecten ontstaan. Verspreid op het lichtkleurveld bevinden zich de lichtgekleurde cirkels, waarmee Schimmel onze nabeelden op het netvlies creëert. In deze schilderingen beïnvloedt hij het kijken nog het meest door met die nabeelden een nieuwe werkelijkheid te creëren. De kijker kan er snel in wegzinken, voordat hij enig houvast vindt in de ritmisch gestructureerde composities, voorzien van dat geraffineerde kleurgebruik. Zij veroorzaken een sterke fysiologische werking van het verschijnsel kleur en roepen daardoor de sensatie van een intens krachtenspel op. Onlangs heb ik weer, weliswaar een van zijn oudere muurschilderingen in de Haagse Hogeschool  kunnen aanschouwen. Een fascinerende ervaring. Kijk je hier lang naar de rose en groene vormen in de oranje achtergrond, dan wordt de ruimte als gevolg van het oplichtende nabeeld voor je in beweging gezet: de reactie van het oog op de lichtintensiteit van het turkoois-groen.

Zonder titel, schilderij, 1993. Collectie Heden

Met het blote oog kun je een natuurlijke zoneclips beter niet bekijken. Bij het prijzenswaardige schilderij Zwarte Zon/ Black Sun is het juist de bedoeling dat je je laat verblinden door de zwarte cirkel tegen de lichte achtergrond. Als nabeeld zijn hier heldere lichte stippen te zien, die zich vermengen met de geschilderde compositie, hetgeen een oncontroleerbaar schouwspel van opdoemende en verdwijnende vormen oplevert. De kracht van Zwarte Zon/Black Sun zit hem vooral in het samenvallen van de artistieke illusie met de visuele perceptie, en de verhelderende verwarring die dit met zich meebrengt, zoals in het persbericht van de KNAW en de Akademie van Kunsten wordt vermeld. Het bekroonde schilderij maakt deel uit van de serie Zwarte Zon. Onder de gelijknamige naam vervaardigde Roland Schimmel voor De KetelFactory in Schiedam in 2009 een in situ gemaakte schildering, die door een videoprojectie van bewegende kleurbeelden werd beschenen. Meer recent gerealiseerde muurschilderingen als The Innocent Eye (2012) in het Stedelijk Van Abbe Museum en The Innocent Mind (2013) in Dordtyart gaven zijn werk weer een extra dimensie. Op ronde witte wanden bracht Schimmel met zijn gebruikelijke airbrush-techniek twee zwarte zonnen en een palet aan prisma-achtige kleuren aan, die pas na intensief kijken zichtbaar werden. In beide projecten kon het zonlicht binnendringen, waarmee Schimmel de kijkers op een eigen aandeel in het werk kon trakteren: in het hoofd ‘schilderden’ zij er hun eigen bewegende cirkels bij.

The Innocent Eye, Van Abbe Museum, 2012 (boven)
The Innocent Mind, DordtYart, 2013 (onder)

Doordat Roland Schimmel zijn ideeën doortrekt naar projecten in openbare ruimten krijgen ze door hun monumentale uitstraling een meerwaarde. Hij weet er altijd een bijzondere staat van waarneming en gewaarwording in op te roepen, zonder dat je het gevoel hebt dat er sprake is van effect bejag. In het licht van de gedreven precisie waarmee hij zijn werk en onderzoek van natuurlijke processen van de hersenen vorm geeft is zijn werk voor mij een gloedvolle kristal in de beeldende kunst. Of zoals hij er zelf op meer simpele en heldere wijze uitdrukking aan geeft: ‘Een soort eerbetoon aan het licht’.

Bronnen, waaruit hier en daar is geciteerd:

• Roland Schimmel, schilderijen. Uitgave in eigen beheer, 1988
• Schimmel, Blitzbilder. Tekst Gerard Visser. 1991
• Roos van Put: ‘Schilderijen als een eerbetoon aan het licht’. Haagsche Courant van 28 januari 1998
• Roma Publication 82. Tekst: Eva Wittocx, 2008
• Roland Schimmel. De KetelFactory, Schiedam, 2009
• Wim van der Beek, Michiel Hogenboom en Michiel Morel: ‘Tekst NGA Voordracht Roland Schimmel, Zwarte Zon, Black Sun (2010)’, mei 2015