Meer dan het is: wapenfeiten van Enno Develing en Sol LeWitt

Sol LeWitt, prentbriefkaart aan Enno Develing, 10 april 1983

Ter nagedachtenis aan conservator Enno Develing (1933 – 1999) ontwierp kunstenaar Sol Lewitt (1928 – 2007) de sculptuur Rose and Tower, die sinds 2002 in de binnentuin van het Haags Gemeentemuseum staat te pronken, opgemetseld uit de zo bekende gele Berlage baksteen. Het beeld wordt binnenkort van zijn plek beroofd, wanneer de tuin een overkapping krijgt en tot een centrale ontmoetingsplek, ook voor feesten en partijen, wordt omgetoverd.

Zoals zovelen was Sol LeWitt verliefd op het door Berlage ontworpen Haags museumgebouw en de Mondriaans die het herbergde. En het museum op hem, getuige zijn kunstwerken die men er permanent kan aanschouwen. Een van de trappenhuizen is verrijkt met een prachtige, in het oog springende wall drawing. De doorgangshal naar de tentoonstellingsruimten op de begane grond is opgefleurd met vier kleurrijke wandschilderingen, de Stijl-vleugel met drie andere van hem. En aan de gevel van het belendende Fotomuseum prijkt een leisteenreliëf met vijf geometrische vormen.

Sol LeWitt was een van de belangrijkste conceptuele kunstenaars en onderhield een intensieve band met Den Haag. Dankzij Enno Develing, een genereuze conservator en schrijver met revolutionaire ideeën. Hij vond dat de kunst het museum uit moest, ‘de leef- en ervaringswereld van de mensen in’. Ooit schreef hij een vlammend betoog, dat de maatschappij moest worden veranderd om kunst goed te laten functioneren, dat kunst algemeen bezit moest worden en dat kunstwerken van de overheid via artotheken de leefwereld van mensen konden verrijken.

Sol LeWitt, Rose and Tower, 1993/2002 © Gemeentemuseum Den Haag

Minimal art

In 1966 vestigde kunstenaar en kunstcriticus Franck Gribling in het Museumjournaal de aandacht op de nieuwe golf Amerikaanse beeldhouwkunst, minimal art van o.a. Carl Andre, Donald Judd en Sol LeWitt. De kunststroming minimal art voegt zich in de traditie van Russische constructivisten als Tatlin, Rodchenko of Malevitsj. Na de revolutie ontstond in Rusland gedurende korte tijd een ideaal klimaat voor revolutionaire ideeën. Malevitsj exposeerde in 1914 zijn eerste suprematistische schilderijen. Gesteund door de jongere Rodchenko kwam Tatlin daarna met zijn ideeën over de kunstenaar-ingenieur en hoe kunst bij de opbouw van de maatschappij kon worden ingeschakeld. Nieuwe, reusachtige technische projecten, daar droomden deze constructivisten van. In de periode na de Tweede Oorlog deed zich in de Verenigde Staten een vergelijkbare stormachtige ontwikkeling voor en ontstond een vernieuwingsdrang, die nauwelijks grenzen leek te hebben. Reuring alom, op sociaal, politiek en cultureel terrein. Bewust als kunstenaars zijn van hun omgeving, dichtbij en mondiaal, willen zij altijd deelnemen aan ontwikkelingen in technologie en wetenschap. Ook begin jaren zestig was er grote belangstelling voor gigantische, futuristische projecten, zoals reuzevliegtuigen, ruimtestations en giga-bouwwerken. De kunstenaars waren zich sterk bewust van die ingrijpende veranderingen, die zoveel invloed op hun denken kregen. In dat klimaat zochten minimal art-kunstenaars aansluiting bij de jonge constructivistische traditie.

In minimal art bewerken kunstenaars hun materiaal (bakstenen, balken, buizen, tl-lampen, enz.) niet, maar plaatsen ze het naast of op elkaar in overzichtelijke composities. Bij herhaling gebruiken ze sobere, geometrische elementen, waarmee soms indrukwekkende volumes worden opgebouwd. Altijd eenvoudige primaire vormen (cirkels, rechthoeken, vierkanten en kubussen), waarbij het steeds om het geheel van het object gaat. Bij de realisatie onderzoeken zij vooral de relatie van het object tot een ruimte. Zelfs in hun meest eenvoudige vorm doen deze zich steeds anders in zo’n ruimte voor, afhankelijk van de positie die men als toeschouwer inneemt. Vaak ziet men een groot deel van de constructie niet, terwijl men die wel intuïtief aanwezig weet. Donald Judd noemde het in eigen publicaties anti-rationalistisch en anti-hiërarchisch, want deze kunst ziet af van een compositie waarin sommige delen belangrijker zijn dan andere.

Overzicht tentoonstelling Dan Flavin, Museum of Contemporary Art, Chicago, 1967 (uit catalogus Minimal Art)

Sol LeWitt

Sol LeWitt wordt wel gezien als de grondlegger van de conceptuele kunst, omdat hij als een van de eersten het idee voor een kunstwerk aanmerkelijk belangrijker vond dan de uitvoering.‘Het idee wordt een machine die de kunst maakt’, schreef de kunstenaar, die een uiterst principiële houding aan de dag legde, omdat hij van geen enkele traditie wenste uit te gaan. ‘Een kunstenaar wiens onwankelbare innerlijke overtuiging zijn persoonlijk programma werd’, zei Rudi Fuchs over hem.

Sol LeWitt, zoon van Russische emigranten, groeide op in de nadagen van het abstract-expressionisme, waartegen hij en zijn geestverwanten zich afzetten; de conceptualisten plaatsten het idee boven de emotie en bevrijdden de fantasie. Beïnvloed door Bauhaus en De Stijl begon hij in 1963 met beeldhouwen. Als assistent in het MoMa in New York leerde hij minimalistische kunstenaars als Robert Ryman en Dan Flavin kennen. Sol LeWitt was productief, hij ontwierp meer dan duizend sculpturen, tekeningen en vooral wall drawings, strenge geometrische wandschilderingen en -tekeningen in zwart met wit of grijs, later met primaire kleuren. Hij liet ze door anderen schilderen op de muren van musea en galeries, want waarom zou je op een doek schilderen als je de muur zelf hebt? Zijn instructies beperkten zich dikwijls tot het geven van een concept. Voor hem was de wall drawing een vrij radicale maar logische stap van driedimensionaal naar tweedimensionaal. Opeens had hij een methode gevonden waarbij hij de beperkingen van het formaat van papier en doek kon ontlopen. En belangrijker, hij kon nu direct werken op de muur zonder tussenkomst van een drager, zoals doek of papier. Zo veranderde hij voor zichzelf de rol van tekenen als een bescheiden medium, naar tekenen op groot formaat in architectonische ruimtes.

   
Sol LeWitt, wall drawing # 373 in wording, 1998 © Gemeentemuseum Den Haag (l)
Sol LeWitt, wall drawing # 1020, 2002 © Gemeentemuseum Den Haag

Minimal art in Den Haag

Eind jaren zestig introduceerde Enno Develing de conceptuele kunst in Nederland. ’Ideologische kunst: minimal art’ luidde de kop van zijn bijdrage in eveneens het Museumjournaal, dat diende als voorbereiding op de tentoonstelling Minimal Art, die in het Haags Gemeentemuseum werd voorbereid. Tussen zijn eigen kunstopvatting en het werk van de minimalisten zag Enno Develing overeenkomsten, een belangrijke reden voor hem hun werk in Nederland te tonen. Zonder zelf naar de VS af te reizen, Develing leed aan vliegangst, haalde hij in 1968 tien Amerikanen naar Den Haag, onder wie Dan Flavin, Donald Judd, Robert Morris, Robert Smithson en Sol LeWitt, met wie Develing zeer goed bevriend raakt. Een deel van de circa 40 objecten in de Haagse tentoonstelling werd ontworpen voor en als deel van de plek waar ze werden getoond, en uitgevoerd door de Technische Dienst van het museum. Eigenlijk waren het illustraties van de ingrijpende veranderingen die de kunstenaars in die periode voorzagen. Zelf beschouwde Develing ze als maquettes, omdat de meeste Amerikanen met hun projecten het liefst het landschap wilden veranderen.

Sol LeWitt, ABCD 2, 1967 (uit catalogus Minimal Art)

Het lag voor de hand om minimal art in het Haags Gemeentemuseum te tonen. Per slot van rekening werkten de minimal art-kunstenaars in de 20-eeuwse traditie van de geometrische-abstracte kunst, met Mondriaan als grote voorganger. Toch werd Minimal Art met gemengde gevoelens begroet. ‘Ik stap er overheen, om hierdoor mijn verachting kenbaar te maken’, schamperde burgemeester Kolfschoten bij de opening. Het werk lag de burgervader kennelijk iets te zwaar op de maag. Een begrijpelijke, maar toch stumperige (eerste) burger(lijke) agressie tegen het onbegrepene van deze steriele vormexperimenten. Enig geduld opbrengen voor de ernstige, onverstoorbare, witte, zwarte of grijze kunstwerken tijdens de duur van de vernissage, was kennelijk niet aan hem besteed. Het werk waar hij misprijzend overheen stapte was het hekwerk van rode en blauwe tl-buizen van Dan Flavin. De sfeer zal bij die gelegenheid toch al aardig opgekropt zijn geweest. Zo moest Carl Andre bij de aanwezige recherche zijn paspoort inleveren. De kunstenaar wilde duidelijk maken dat het kunstenaarschap voor hem een politieke stellingname betekende. Dus nam hij de gelegenheid te baat via een kaartje op zijn jas te protesteren tegen de Amerikaanse agressie in Vietnam, waarop een vrouw dit van zijn borst rukte. ‘Ik ruk toch ook dat parelsnoer niet van uw hals’, was de gevatte reactie van Andre. Toen zijn zaakwaarnemer zich woedend met de kwestie bemoeide, waren de rapen gaar. Door tussenkomst van enige heren van stand werd Carl Andre geïdentificeerd als exposant en kon de zaak gesust worden. In de turbulente jaren zestig waren dit soort voorvallen in musea niet ongewoon.

De expositie Minimal Art moest de aanloop worden naar een aantal museale solotentoonstellingen in het Gemeentemuseum. Enno Develing haalde Carl Andre als eerste naar Den Haag, in 1969. Te elfder ure werd de opening door directeur Wijsenbeek afgelast, hij vermoedde een bezetting van het museum door de Beroepsvereniging van Beeldende Kunstenaars (BBK). Die had zijn Haagse leden opgeroepen voor een bijeenkomst bij de vernissage. Een jaar later vond de solotentoonstelling van Sol LeWitt plaats, ook met een politiek tintje. LeWitt claimde in een verklaring o.a. inspraak van lokale kunstenaars bij de presentatie en aankoop van actuele kunst door museale instellingen; koren op de molen van de BBK, die inspraak eiste in het tentoonstellings- en verwervingsbeleid van het museum.

Carl Andre, Stuwdam, 1983 © Gemeentemuseum Den Haag

Andere geplande vervolgtentoonstellingen, o.a. van Robert Smithson bleven uit, mogelijk vanwege het politieke karakter van de presentaties. De verwerving van werken kreeg ook geen prioriteit. Ontbrak het de leiding van het museum aan een gepassioneerd vooruit blikken, op wat mogelijk interessant kon worden? Slechts een handjevol vooruitziende verzamelaars, onder wie het echtpaar Visser uit Bergeijk, toonde interesse. Vanwege zijn persoonlijk engagement met minimal art, geraakte conservator Develing bij het Gemeentemuseum in een isolement. Teleurgesteld deed dat hem besluiten binnen de Dienst voor Schone Kunsten, waaronder het museum viel, een andere functie te aanvaarden.

De schrijver Enno Develing

Achterzijde debuutroman Alberto en ik van Enno Develing, 1964, uitgave De Bezige Bij, Amsterdam

Vanaf zijn aanstelling bij het Haags Gemeentemuseum in 1966 heeft Enno Develing zich met minimal art beziggehouden. Als wetenschappelijk assistent zette hij een documentatiesysteem op over de nieuwste stromingen in de Amerikaanse kunst. Daarvoor werkte hij enkele jaren bij het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (RKD), de periode waarin hij ook begon te publiceren. Dat Enno Develing ook auteur was zal niet bij veel buitenstaanders bekend zijn. In 1964 debuteerde hij veelbelovend met een traditionele autobiografische roman, Alberto en ik. Enkele jaren later, respectievelijk in 1966 en 1968 bracht hij geheel andersoortig werk uit: de documentair opgezette projecten Voor de soldaten en De maagden, waarin hij zaken tot een beklemmende eenvoud terugbracht. Voor de soldaten bevat een uitvoerige reconstructie van de eerste dag van een dienstplichtige soldaat in een kazerne met letterlijk weergegeven ervaringen vanuit verschillende standpunten, bijvoorbeeld vanuit een plichtsgetrouwe officier of een afgekeurde homoseksueel. De Maagden is een kaal ooggetuigenverslag van ontmaagdingen, samengesteld uit interviews met jonge vrouwen. Erotiek kwam er niet aan te pas, want over wat de hoofdpersonen erbij dachten, voelden of ondergingen, handelde het niet. Nee, Develing beschreef uiterst gedetailleerd hoe bijvoorbeeld de kamer eruitzag, wat er op de radio was en op het nachtkastje lag, of hoe irritant de sprei tijdens de ontmaagding op de blote billen kriebelde. En wat in de taal werd uitgedrukt vulde hij met beeldmateriaal aan. Feitelijke, eigenlijk saaie fotografie. Ook als schrijver wilde Develing een overeenkomst aantonen tussen zijn boeken en minimal art. Die zag hij vooral in het onpersoonlijke karakter ervan. Beide ontbrak het aan associaties, bijbedoelingen en schoonheidsidealen. En evenals de minimal art-kunstenaars ging het de auteur in zijn werken om de werkelijkheid, de romanfiguren als objecten in het totaal van de omgeving.

Foto uit De Maagden

Enno Develing weigerde zijn boeken proza te noemen, voor hem waren het projecten. De (conventionele) fictieve roman vond hij een verouderde en gekunstelde vorm van literatuur. In plaats daarvan stond hij een objectieve registratie van de werkelijkheid voor. Zo betoogde hij dat de traditionele romanschrijver de afstand tussen zichzelf en de lezer kunstmatig groot had gehouden, door hem alleen de fictie en visie van hemzelf – de schrijver – voor te schotelen. Ondemocratisch vond hij dat, omdat de positie van de romanschrijver ten opzichte van de lezer zo dictatoriale trekjes kreeg. Develings ondubbelzinnig betoog voor het afschaffen van de roman kun je doortrekken naar het afschaffen van de kunst in het algemeen. Juist minimal art achtte hij een democratische kunstvorm, omdat die niet langer van het museum afhankelijk hoefde te zijn. Deze ideeën zette hij uiteen in de anti-roman Het einde van de roman, waarin hij aansloot bij de opvattingen van de minimal art-kunstenaars en de avant-gardisten uit de jaren twintig en dertig: Duchamp, Malevitsj en Mondriaan. Aan hun eenvoudige, emotieloos weergegeven vormen voelde Develing zich verwant.

In zijn laatste project, de anti-roman Het kantoor uit 1973, toonde Enno Develing minimal zich op zijn best. Het is de registratie van een uur werk op een ochtend in het kantoor van een installatiebedrijf, vastgelegd op 240 foto’s en vier grammafoonplaatjes. Daarop staan in spreektaal waarheidsgetrouw weergegeven interviews met het kantoorpersoneel, voorzien van het nodige achtergrondgeluid, zoals gerinkel van telefoons en het ratelen van typemachines. ‘In dit verhaal wordt niets verbloemd, niets weggelaten en niets mooier gemaakt’, zei Develing er over. Hij hield er de onderscheiding ‘de voorloper van J.J. Voskuil’ aan over. De zevendelige romancyclus Het bureau van J.J. Voskuil (het eerste deel verscheen in 1996) beschrijft de dagelijkse gang van zaken op het bureau van het Meertens – Instituut, waar de schrijver lange tijd werkzaam was. Maar in tegenstelling tot de gesprekken in Het kantoor zijn de dialogen bij Voskuil nooit letterlijk uitgesproken.

 Enno Develing – Track 2
Enno Develing, geluidsopname uit Het kantoor, 1973 © Letterkundig Museum

De belangstelling die Enno Develing aan de dag legde voor doodgewone zaken, was in de jaren zestig gemeengoed in de kunst, zie bijvoorbeeld de kunstenaars van de Nul-beweging. Met zijn objectieve projecten, die zonder enige symboliek zijn opgezet, schuurde Develing aan tegen de neo-dadaïstische literatuur van schrijvers als J. Bernlef en K. Schippers. Zij publiceerden in die jaren artikelen en gedichten in het tijdschrift Barbarber. Enno Develing verkeerde dus in goed literair gezelschap, veel lezers lijkt hij echter niet te hebben gehad. Kennelijk werden zijn teksten niet door iedereen goed begrepen of verstaan. Critici schreven er vaak met enig dedain over, af en toe geïrriteerd en niet zelden met onverholen spot.

Wetenschappelijk ambtenaar B

Velen, vooral kunstenaars, zullen zich Enno Develing herinneren in zijn nieuwe functie als secretaris van de Gemeentelijke Commissie voor Beeldende Kunsten (GCBK). ‘Wetenschappelijk ambtenaar B’, zei hij er soms met pretogen bij. Zijn kantoor in Pulchri Studio was behangen met tekeningen van Sol LeWitt. Te pas en te onpas prentte hij zijn medewerkers en bezoekers in dat je van LeWitt moest (gaan) houden. Voor tegenwerpingen bood hij geen ruimte!

   
Enno Develing (l)
Sol LeWitt, wall drawing # 1020, 2002 © Gemeentemuseum Den Haag

De GCBK hield zich bezig met kunstopdrachten en aankopen van werk van kunstenaars. Develing kreeg er met spanningen en tegenstrijdige belangen in de kunstwereld te maken. Werd een kunstenaar voor een kunstopdracht in de openbare ruimte afgewezen, niet zelden vanwege inspraak van bewoners of omwonenden, dan voelde dat als een groot onrecht. Oeverloos soebatten was vaak het gevolg en in zo’n proces kon hij wel eens explosief uit de hoek komen. Gerenommeerde kunstenaars wilden dikwijls niet in openbare procedures meedingen, secretaris Develing vond dat van een arrogante houding getuigen. Haagse kunstenaarsverenigingen en vakbonden moesten voor de belangen van hun achterban opkomen, waardoor hij in zijn werk vaak nodeloos op de vingers werd gekeken. En niet alleen door hen, want inmiddels werd Develing, overtuigd communist als hij was, geschaduwd door de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD), die ook zijn telefoongesprekken afluisterde. Als ze bij de BVD zouden hebben geweten dat de van nature zachtaardige Develing door zijn medewerksters liefkozend ‘teddybeer’ werd genoemd, hadden ze die schaduwpraktijken wel uit hun hoofd gelaten.

Vanuit een cultuurpolitieke visie wist Enno Develing bij de GCBK goed onderscheid te maken tussen wat kwaliteit had, ondersteund diende te worden en wat niet. Het ging er hem om de kunst ‘in heel zijn gevarieerde totaliteit’ maatschappelijk te laten functioneren, waarbij hij geen principieel verschil zag tussen (luxe) museumkunst en ‘regelingskunst’. Daarin was hij oprecht. In 1981 keerde hij als conservator terug bij het Gemeentemuseum.

Herbezinning op de abstract-geometrische traditie

Met de aanstelling van de nieuwe hoofdconservator moderne kunst Flip Bool pakte het Gemeentemuseum in 1982 de draad op. De terugkeer van Enno Develing in het museum sterkte Bool in de overtuiging dat de abstract-geometrische traditie een hoofdlijn moest gaan vormen voor de internationale versterking van het verzamel- en tentoonstellingsbeleid. Een van de eerste werken dat in de verzameling belandde, was van Carl Andre. Een werk dat hij voor zijn solo tentoonstelling in 1969 maakte van restjes betonijzer. Het lag in de tuin van Enno Develing weg te roesten. Aankopen van andere conceptualisten volgden. In 1983 vroeg het museum Sol LeWitt een ontwerp voor een wall drawing te maken. Het aanbrengen van muurschilderingen paste toen in de visie van het museum om zich actiever op te stellen en ruimte te maken voor experimenten. Bijvoorbeeld door kunstenaars een werkplek aan te bieden, in plaats van bestaand werk op zaal te tonen. De vier trappenhuizen rond de binnentuin van het Berlage gebouw bleken ideale werkplekken. Naast Sol LeWitt nodigde het museum drie andere, internationaal gerenommeerde kunstenaars uit: Günter Tuzina, Niele Toroni en Günther Förg. Uit de ervaring van het museum bleek dat zij veel respect aan de dag legden in hun omgang met architectonische ruimten.

   
Sol LeWitt, wall painting in het Fredericianum, Documenta 7, Kassel, 1982 (l)
Sol LeWitt, wall drawing  # 373 in trappenhuis , 1998 © Gemeentemuseum Den Haag

Op Documenta 7 in Kassel realiseerde Sol LeWitt in 1982 een wall painting in het Fridericianum, gedeeltelijk op panelen, in vijf aaneengesloten vlakken met in grijs en zwart horizontale, verticale en diagonale lijnen. Het Gemeentemuseum besloot in overleg met de kunstenaar deze over te nemen en in aangepaste vorm te laten uitvoeren. Wall drawing # 373, Lines in four directions,werd in 1985 in een van de publieke trappenhuizen aangebracht. Omwille van de omvangrijke renovatie van het museum in 1998, werden die weer in de originele staat teruggebracht en werden de muurschilderingen van de vier kunstenaars in de trappenhuizen om zeep geholpen. Dat getuigde van enig amateuristisch gestoethaspel. Het gebeurde namelijk zonder toestemming van de kunstenaars, in elk geval zonder die van Sol LeWitt. Gelukkig kon enkele jaren daarna onder een nieuwe leiding Wall drawing # 373 terugkeren. Per slot van rekening was volgens de filosofie van Sol LeWitt het werk niet uniek en dus reproduceerbaar. Het terugbrengen van deze muurtekening was een hommage aan Enno Develing, net als de schenking van de sculptuur Rose and Tower. Al in 1989 had LeWitt zijn persoonlijke relatie met de conservator benadrukt, toen hij het museum het gevelkunstwerk Reliëf met geometrische figuren cadeau deed. Het werd aan de gevel van het tentoonstellingsgebouw van architect Schamhart aangebracht ter nagedachtenis aan Develings levenspartner Josine de Bruyn Kops (directeur van Museum GoudA, voorheen het Catharina Gasthuis). Zij was in 1987 overleden. Sol LeWitt koos er leisteen voor, waarmee hij zich zeer respectvol naar de nieuwe tentoonstellingsvleugel toonde. Schamhart zelf bleek er in eerste instantie minder van gecharmeerd.

Sol LeWitt, Reliëf met geometrische figuren, 1989 © Gemeentemuseum Den Haag

Immer gekleed in een spijkerbroek, trad Enno Develing nooit op de voorgrond. In plaats van op openingen, liet hij zich liever in het café zien, vaak in gelagkamer Balemans in de Malle Molen. Daar ontpopte hij zich als een serieuze en bovenal gezellige causeur, die geen blad voor de mond nam. Vaak gingen de gesprekken over een andere favoriete bezigheid, het observeren van vogels. Onopvallend bewoog hij zich, met enigszins nerveuze tred door het kunstleven. Met kunstenaars sloot hij doorgaans weinig vriendschappen.

Eind jaren tachtig maakte een raadselachtige ziekte, die aan Korsakov deed denken, zich van hem meester. Als je hem op een van zijn wandelingen tegenkwam, kon hij je hulpeloos aankijken, om vervolgens te vragen wie je was, hoe je hem kende en of je met hem gewerkt had. In 1991 ging hij met ziekteverlof, waarna hij in een verpleegtehuis belandde. Tijdens zijn ziekte tot aan zijn dood raakte hij in vergetelheid. In de jaarboeken van het Haags Gemeentemuseum uit die periode wordt met geen woord gerept over het belang dat Enno Develing voor het museum heeft gehad. Eigenlijk paste dat wel bij hem. In 2002 kreeg hij alsnog een herdenkingstentoonstelling, met de collectiepresentatie Minimal. Ter gelegenheid daarvan zijn verschillende muurschilderingen, Isometric Forms van Sol LeWitt, uitgevoerd. Zij legden een inhoudelijke relatie met de uitgekozen locaties:  in het doorgangsgebied naar de tentoonstellingszalen en in de gang naar de Stijl-vleugel. Overigens is in Den Haag nog een andere muurschildering van LeWitt te bewonderen: Wall drawing # 696 in de Koninklijke Schouwburg.

Minimal art, de eenvoud van vorm en kleur, de heldere logica en herkenbare behoefte aan overzicht, reflectie en bezinning. Wellicht dat de minimalisten ook het goede antwoord zouden hebben op de vragen die wij ons in de huidige tijd stellen. Een reden te meer het werk van Enno Develing de nodige aandacht te geven.

  
Sol LeWitt, wall drawing # 1018, 2002 © Gemeentemuseum Den Haag (l)
Doorgangsruimte met wall drawing # 1017 links, 2002 © Gemeentemuseum Den Haag

 

Geraadpleegde literatuur, waaruit ook is geciteerd

Enno Develing, Ideologische kunst: minimal art, Museumjournaal serie 13 no 1, 1968.
Minimal Art, Inleiding van Enno Develing, catalogus Haags Gemeentemuseum, 1968.
Enno Develing, Het einde van de roman, herziene druk Paris – Manteau, Amsterdam – Brussel, 1973. Dit essay diende oorspronkelijk ter verheldering van Develings publicaties die hij onder de aanduiding ‘projekt’ liet verschijnen: Projekt I Voor de soldaten en Projekt II De maagden.
Enno Develing, De artotheek, Museumjournaal, maart 1976.
Sol LeWitt, Drawings 1958-1992, bijdragen van Rudi Fuchs en Franz W. Kaiser, 1992.
Laat Sol LeWitt terugkeren in Den Haag, Flip Bool in de Volkskrant, 23 december 1998.
Martijn Meijer, In de leefwereld van de mensen, NRC Handelsblad, 13 juli 2001.
Harmen Bockma, Sol LeWitt,  grondlegger van de conceptuele kunst, Volkskrant 10 april 2007
Ook eigen herinneringen aan Enno Develing en die van Jane Huldman kwamen van pas.